“Granit jest tworzywem mych poematów wysokogórskich”. Te słowa Wincentego Birkenmajera, wybitnego taternika, świadczą o tym, że o taternictwie, alpinizmie, himalaizmie nie można mówić wyłącznie jako o sporcie. Istnieją jako dyskurs, w którym świat natury łączy się ze światem kultury. A doświadczenie wynikające z poznawania i zdobywania gór, przenikając do kultury, przynosi także to, co potocznie nazywa się “literaturą górską”.
Nie sposób w jednym artykule wymienić wszystkie książki o tematyce górskiej i wszystkie kierunki, które obierają ich twórcy. Dlatego na początek w “kąciku czytelniczym” chcę pokrótce przybliżyć, co właściwie kryje się pod potoczną nazwą “literatura górska” (której będę używać dla uproszczenia i bez cudzysłowu).
Krótki rys historyczny
Bez górskich osiągnięć i rozwoju alpinizmu nie byłoby literatury górskiej. Tematy związane z górami sięgają XIV wieku. Jednakże dopiero XVIII wiek przynosi epokę bogatszą w teksty o górskich podbojach, m.in. za sprawą pierwszego wejścia na Mont Blanc [Kolbuszewski J., 2016, s. 2].
W Polsce rozwój literatury poświęconej górom (już nie tylko w ramach prac badawczych popularnych wśród oświeceniowych naukowców) przypada na XIX wiek. Góry przestają funkcjonować wyłącznie jako “materiał badawczy”. Stają się “obiektem estetycznym”, któremu nadaje się wymiar symboliczny lub też postrzega się z perspektywy ludowości [T. Stępień, 2012, s. 91]. Pozytywizm przynosi realistyczne spojrzenie na góry i przejście w stronę autentyzmu (np. tatrzańska poezja Adama Asnyka). Przełom wieków to z kolei “Młoda Polska tatrzańska” (pojęcie to wprowadził Tadeusz Boy Żeleński), wyróżniająca się niejednorodnym postrzeganiem gór. Młodopolskie teksty to nie tylko opisy przyrody, folkloru, turystyki, ale też utwory o wymiarze socjologicznym, mistycznym, dekadenckim, symbolicznym.
W XX wieku turystyka oraz wspinaczka rozwijają się, pogłębia się eksploracja gór, które przestają być bohaterem utworów, ustępując miejsca ludziom podejmującym wyzwania sportowe. Literatura górska tego okresu przynosi zapiski z dróg wspinaczkowych, wspomnienia z wypraw (przenikają one nawet do literatury pięknej; dość by wspomnieć o “Z Tatr” Juliusza Przybosia czy “Człowieku z Annapurny” Haliny Poświatowskiej).
"Literatura górska". Gatunek to czy nie…?
Jacek Kolbuszewski, historyk literatury, zajmujący się m.in. problematyką górską, odrzuca termin “literatura górska”, pozostawiając go jedynie jako potoczne pojęcie, które uwzględnia: “narracje środowiskowe o charakterze otwartym, związane z tematyką górską i nastawione na odbiór publiczny” [E, Grzęda, J. Kolbuszewski, 2019, s. 82]. Klasyfikacji Kolbuszewskiego podlegają temat, motyw i gatunek literacki, a także “ich funkcja i sposób, w jaki wchodzą w obieg, to znaczy tego, do kogo dane utwory są adresowane, jak, przez kogo i dlaczego są czytane, a także w jaki sposób oddziałują społecznie”. Zamiast terminu “literatura górska” badacz proponuje “tematykę górską w literaturze”, względem której wyróżnia się gatunki literatury pięknej i literatury stosowanej.
Tomasz Stępień stosuje z kolei niniejszy podział [T. Stępień, 2012, s. 93-94]:
- utwory, które „operują fikcją literacką”, jak np. opowiadania, powieści, wiersze
- utwory, reprezentujące literaturę dokumentarną – relacje, wspomnienia, biografie, reportaże,
- literatura specjalistyczna – np. przewodniki,
- literatura popularnonaukowa, naukowa – encyklopedia, opracowania itp.
- katalogi i foldery reklamowe.
Wśród tekstów o tematyce górskiej wyróżnia także utwory, które stanowią połączenie literatury faktu, dokumentu oraz literatury pięknej.
Problem z zaklasyfikowaniem utworów o tematyce górskiej, a konkretnie problem “literatury alpinistycznej” dostrzega Marek Pacukiewicz. Nie może być ona postrzegana jako “opis podróży”, a tym samym być stricte literaturą faktu, ponieważ “wyróżnia się na tle innych sposobów przemieszczania, ma także odmienne cele”, a badając ją należy wziąć pod uwagę kontekst kulturowy [M. Pacukiewicz, 2010, s. 499-500].
Czy jednak można wyróżnić gatunek ściśle związany z górami?
Jednym ze starszych gatunków, który datuje się na XIII w., są spiski. Wywodzą się z opisów stanowiących przewodniki dla poszukiwaczy skarbów w Tatrach. Łączyły elementy realistyczne – obrazy dróg tatrzańskich – oraz fantastyczne – opisy jaskiń. Są uważane za nieocenioną skarbnicę wiedzy dotyczącą dawnego folkloru i samych tatr. (Warto też wspomnieć, że do konwencji tego gatunku nawiązuje Wojciech Kuczok w książce “Spiski. Tatrzańskie przygody”).
Gatunek, który narodził się w środowisku taternickim, to bujdałka – wypowiedź literacka ukazująca góry “w zbliżeniu”, oparta na przeżyciach wynikających z przejścia drogi wspinaczkowej. Sięga czasów XX-lecia międzywojennego, ale jest znana także współcześnie – pojawia się na blogach i forach internetowych lub w czasopismach środowiska taternickiego. Bujdałki nie są skierowane jednakże do szerokiego grona odbiorców, a to, co przypadkowemu czytelnikowi może sprawić trudność w zrozumieniu, to m.in. odmiana języka (socjolekt taternicki). W tej kwestii od lat 20. ubiegłego wieku nic się nie zmieniło.
Dla odbiorców niezwiązanych ze środowiskiem pozostają inne utwory przybliżające działalność “ludzi gór”. Biografie, autobiografie, pamiętniki, monografie ekspedycyjne których autorami są taternicy, alpiniści, himalaiści, często decydujący się na współautorstwo osób zajmujących się pisaniem zawodowo. Nie brakuje gatunków publicystycznych, powstających na fali “modnych” tematów górskich. Pisane przez dziennikarzy teksty będą najczęściej odróżniać się brakiem profesjonalizacji języka (odejście od socjolektu) czy metaforyzacji, charakterystycznych dla utworów tworzonych przez osoby uprawiające sporty górskie.
Moda na Himalaje
Na półkach księgarni znajdziemy, choć niezbyt liczne, wznowienia górskich “klasyków”, które kształtowały świadomość turystyczną bądź taternicką wielu pokoleń. To opowieści spisane przez taterników, zbiory opowiadań inspirujące do działań, przekazujące historię zdobywania szczytów, zapiski osobistych przeżyć i dawnego klimatu panującego w górach. Warto wspomnieć kilka z nich – “Trylogię tatrzańską” Wawrzyńca Żuławskiego, “W stronę Pysznej” Stanisława Zielińskiego, “Komin Pokutników” Jana Długosza, “Przygody ze skałą, dziewczyną i śmiercią” Jana Alfreda Szczepańskiego, “Na tatrzańskich bezdrożach” Mariusza Zaruskiego. Ustępują one jednak miejsca najnowszym publikacjom, które stanowią trzon “boomu” na literaturę górską. Sytuację ocenia Andrzej Mirek, podkreślając, że najczęściej wydawane i najlepiej sprzedawane książki to literatura faktu, czyli wspomniane wcześniej autobiografie czy biografie, reportaże, pamiętniki, a także książki dokumentujące wypadki (które A. Mirek nazywa “nurtem wypadkowo-ratunkowym”) [A. Mirek, dostęp: 23.05.2020].
Bieżąca działalność himalajska propagowana w mediach publicznych, liczne spotkania i festiwale górskie, dyskusje o wyprawach w mediach społecznościowych sprawiają, że Himalaje wciąż są “na topie” i nie przestają być obiektem zainteresowania czytelników. Dlatego tak wiele osób sięga po kolejne utwory opowiadające o wielkich postaciach himalaizmu (biografie Kukuczki, Kurtyki, Rutkiewicz, Wielickiego, Hajzera i innych) oraz po książki, które w pewien sposób przybliżają i pozwalają ocenić dziejące się w górach najwyższych tragedie (“Długi film o miłości. Powrót na Broad Peak” Jacka Hugo-Badera, “Broad Peak. Piekło i niebo” Bartka Dobrocha i Przemysława Wilczyńskiego, “Nanga Dream – opowieść o Tomku Mackiewiczu” Mariusza Sepioły).
Czy Himalaje ulegają celebrytyzacji? Kto wie… W końcu dla czytelnika już nie tylko górski wyczyn jest przejmujący i interesujący, ale także ukształtowana przez doświadczenia rodzinne czy zawodowe ścieżka kariery wspinacza i jego osobowość (“Czapkins. Historia Tomka Mackiewicza”, “Spod zamarzniętych powiek” Dominika Szczepańskiego). I w końcu nie tylko himalaiści stają się czytelniczym i wydawniczym obiektem zainteresowania, ale też ich najbliższa rodzina (“Góry na opak, czyli rozmowy o czekaniu” Olgi Morawskiej, “Jak wysoko sięga miłość? Życie po Broad Peak : rozmowa z Ewą Berbeką” Beaty Sabały-Zielińskiej).
Turystyka, wspinaczka, bieganie
Wydawnictwa starają się sprawnie reagować na wspinaczkowe wydarzenia. Wyprawa zimą na K2 w 2018 roku i “zamieszanie” z Denisem Urubką – w księgarniach trzy książki kazachskiego himalaisty. Filmowe produkcje “Free solo” oraz “The Dawn Wall” – “Samotność solisty. Wspinaczka w stylu free solo” o Alexie Honnoldzie i “Presja” Tommy’ego Caldwella. Tragiczne wydarzenia spod Nanga Parbat – dwie historie o Tomku Mackiewiczu i najnowsza książka “Przeżyć” o Elisabeth Revol. Można się więc spodziewać, że to nie koniec popularności książek, szczególnie tych, które związane są z górami najwyższymi. Obstawiam, że zarówno przed himalaistami, jak i wydawcami dopiero stoi jedno z poważniejszych wyzwań – najpierw zdobycie zimą K2, a później książka wyprawowa.
Czy można przewidzieć tendencje, które na chwilę pokierują literaturą górską? Pomijając utwory fabularne, w których góry są tłem wydarzeń (takie jak serie kryminałów Remigiusza Mroza), nadal pewnie prym będą wiodły biografie czy pamiętniki z himalajskich wypraw. Z pewnością też w świecie literatury górskiej zacznie pojawiać się coraz więcej książek poświęconych biegom górskim – aktywności, która w ostatnich latach gromadzi coraz więcej zwolenników. I takie książki już można zauważyć na półkach księgarń, np. “Północ. Jak odnalazłem siebie na Szlaku Appalachów” Scotta Jurka czy „Piotr Hercog. Ultrabiografia” Piotra Hercoga i Jacka Antczaka.
Nie ma też co martwić się o rozwój literatury specjalistycznej. Mimo że internetowe opracowania cieszą się coraz większą popularnością, wielu turystów i wspinaczy poszukuje książkowych wydań przewodników bądź poradników dotyczących wszelakich górskich aktywności. Być może jako wydania książkowe (lub co bardziej prawdopodobne – ebookowe) pojawią się relacje z podróży autorów internetowych, prowadzących górskie blogi. Póki co, znam tylko jeden taki przykład – dwie książki o szlakach długodystansowych autorstwa Łukasza Supergana.
Bibliografia
A. Mirek, „Chwilowa moda czy trwały fenomen? Literatura górska w Polsce„, „Nowy Napis Co Tydzień”, nr 30, 2020. [dostęp: 23.05.2020].
E. Grzęda, J. Kolbuszewski, „Górski plecak z literaturą”, „GÓRY”, nr 4, 2019, s. 82.
M. Pacukiewicz, „Literatura alpinistyczna jako „sobąpisanie”, „Napis XVI” 2010.
T. Stępień, “Przestrzeń w literaturze <górskiej>”, w: “Od poetyki przestrzeni do geopetyki”, red. E. Konończuk, E. Sidoruk, Białystok 2012.
W. Birkenmajer, „Myśli, uwagi, fragmenty artykułów”, w: „Czarny Szczyt. Proza taternicka lat 1904-1939”, oprac. J. Kolbuszewski, 1976, s. 367.
